Υποχονδρία: Η φοβία για την υγεία

Η Ειρήνη Τζελέπη, Συμβουλευτική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, Pg.Dipl., MSc., City University, Λονδίνο, εξηγεί την οργανική αιτιότητα, συμπεριφοράς του «κατά φαντασία ασθενή» που αποτελεί ένδειξη ψυχικής διαταραχής.

Το προφίλ του υποχονδριακού ασθενή είναι εξαιρετικά γνώριμο σε ιατρούς, νοσηλευτές αλλά και σε πολλούς ανθρώπους που ακούν καθημερινά έναν συγγενή ή φίλο να παραπονείται για θέματα υγείας, να αναζητά διαρκώς πληροφορίες περί ιατρικών ζητημάτων αλλά και να αναμένει, σχεδόν πάντα με βεβαιότητα, τη διάγνωση μιας σοβαρής ασθένειας!

Το άγχος που συνοδεύει την εν λόγω συμπτωματολογία είναι υψηλό αλλά και η θεραπευτική αντιμετώπιση πολύπλοκη καθώς ένα ακόμη ιδιαίτερο στοιχείο χαρακτηρίζει τον υποχονδριακό ασθενή: ποτέ δεν πείθεται για την καλή κατάσταση της υγείας του!

Η υποχονδρία, καθώς και άλλες διαταραχές που αφορούν τη μετατροπή ψυχικού άγχους σε σωματικά συμπτώματα, αποτελεί μια σοβαρή και πολύπλοκη ψυχιατρική διαταραχή. Ασθενείς οι οποίοι ανησυχούν με την παραμικρή αφορμή για την κατάσταση της υγείας τους, που επινοούν τη χειρότερη εκδοχή διάγνωσης αλλά και εξέλιξης της νόσου από την οποία «θεωρούν» ότι πάσχουν.

Ένας απλός πονοκέφαλος αποτελεί σίγουρα ένδειξη όγκου στον εγκέφαλο, ένα πρήξιμο στο χέρι μια σοβαρή μόλυνση χωρίς καμία πιθανότητα ίασης, ένας πόνος στο στομάχι σαφή διάγνωση έλκους, μια απλή περίπτωση ακμής του δέρματος βέβαιη απόδειξη καρκίνου. Επισκέψεις σε ειδικούς ιατρούς σε τακτά χρονικά διαστήματα, πολλαπλές εξετάσεις, τεστ, ειδικά ή μη, πάντα με αρνητικά αποτελέσματα.

Τίποτα δεν επιφέρει όμως έναν εφησυχασμό, μια διαβεβαίωση ότι δεν πρόκειται για μια σοβαρή πάθηση. Κάποιος άλλος, πιο «ειδικός» ιατρός ίσως μπορέσει να εντοπίσει την πραγματική αιτία του προβλήματος! Ίσως προέκυψε κάποιο λάθος, ίσως κάτι τους κρύβουν! Και η επώδυνη πορεία του άγχους και των έμμονων ιδεών διαιωνίζεται, ανακυκλώνεται, με σοβαρές επιπτώσεις στην προσωπική, επαγγελματική και κοινωνική ζωή του πάσχοντα.

Ιστορική αναδρομή

Ο όρος «υποχόνδριο» εντοπίζεται για πρώτη φορά στα γραπτά του Ιπποκράτη περιγράφοντας την περιοχή του ανθρώπινου σώματος που εντοπίζεται κάτω (υπό) από τους χόνδρους των αρθρώσεων, καθώς και τις πεπτικές διαταραχές που σχετίζονται με τη σπλήνα, το συκώτι και το χοληδόχο κύστη. Η ιατρική ορολογία της εποχής περιελάμβανε συχνά όρους που περιέγραφαν την ψυχική κατάσταση του ατόμου βάσει των οργάνων αυτών: η κατάθλιψη αποκαλείτο «μελαγχολία» (μέλαινα χολή), η «χολή» αναφέρονταν σε δυσμενή κατάσταση υγείας του ατόμου.

Το 17ο αιώνα ο όρος υποχονδρία χρησιμοποιείται για την περιγραφή της ψυχικής κατάστασης της μελαγχολίας που συνοδεύεται επίσης από πεπτικές διαταραχές αλλά και άλλους ακαθόριστους πόνους. Το 18ο αιώνα η υποχονδρία αναφέρεται χαρακτηριστικά ως η «πάθηση» των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, χαρακτηρίζοντας και συνοδεύοντας τη ζωή των πραγματικά ευφυιών και επιτυχημένων ανδρών! Το ποσοστό πασχόντων εμφανίζεται χαμηλότερο στις γυναίκες, η συμπτωματολογία των οποίων περιγράφονταν κυρίως με τον όρο υστερία.

Το 19ο αιώνα ο όρος υποχονδρία χρησιμοποιείται πρώτη φορά για την περιγραφή της ψυχικής κατάστασης του ανεξέλεγκτου φόβου για ασθένειες ή θέματα υγείας και συμπίπτει με τις πρώτες ανακαλύψεις της ιατρικής! Ο Προυστ στο βιβλίο του «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο» τονίζει χαρακτηριστικά, «…για κάθε ασθένεια που θεραπεύει η ιατρική υπάρχουν άλλες δέκα που γεννιούνται στο μυαλό του ανθρώπου! Σαν να τον μολύνουν με έναν εχθρό που είναι χιλιάδες φορές πιο ισχυρός από κάθε άλλο μικρόβιο: την έμμονη ιδέα της αρρώστιας».

Σήμερα η έρευνα σχετικά με τα αίτια και τη θεραπεία της υποχονδρίας είναι περιορισμένη. Το γεγονός αυτό δεν διευκολύνει το δύσκολο έργο των ιατρών, ιδιαίτερα της πρωτοβάθμιας περίθαλψης, οι οποίοι αναζητούν πληροφόρηση και ειδική εκπαίδευση προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον υψηλό αριθμό ασθενών που εξετάζεται καθημερινά δίχως να διαπιστώνεται κάποια οργανική αιτιότητα. Ποια είναι η κατάλληλη αντιμετώπιση της διαταραχής της υποχονδρίας; Ποια είναι η αιτία του προβλήματος; Μία απάντηση είναι βέβαιη μέχρι σήμερα: η υποχονδρία αποτελεί μια επώδυνη ψυχική πάθηση!

Επιδημιολογικά στοιχεία

Στατιστικά στοιχεία αναφέρουν ότι ποσοστό 4-6% των ασθενών που επισκέπτονται τον ιατρό τους εκδηλώνουν συμπτώματα υποχονδρίας και ακόμη υψηλότερο πάσχει περιοδικά από ψυχοσωματικές ενοχλήσεις. Υπέρμετρη ενασχόληση με θέματα υγείας συναντάται ευρέως: 10-20% των οργανικά υγιών ατόμων και 45% των ατόμων που δεν πάσχουν από κάποια ψυχιατρική διαταραχή εμφανίζουν σχετική συμπτωματολογία. Παράλληλα τονίζεται ότι τα στατιστικά δεδομένα περί υποχονδρίας δεν είναι πάντοτε αντιπροσωπευτικά: πολλά περιστατικά δεν καταγράφονται από τους θεράποντες γιατρούς (δεν αναφέρονται ως «πρόβλημα») και άλλα δεν αναζητούν ποτέ βοήθεια (υποχονδριακοί ασθενείς που δεν επισκέπτονται τον ιατρό για να μη μάθουν ποτέ τη σοβαρή ασθένεια από την οποία πάσχουν!).

Η υποχονδρία εκδηλώνεται σε υψηλότερο ποσοστό κατά την ενήλικη ζωή του ατόμου (δεν παρατηρείται διαφοροποίηση σε σχέση με το φύλο). Ο συσχετισμός υποχονδρίας και φυλής ή εθνικότητας δεν έχει διερευνηθεί. Τονίζεται όμως η σημασία του συγκεκριμένου πολιτισμικού πλαισίου στην εκδήλωση της διαταραχής. Πράγματι, κάθε κοινωνία ορίζει και κατανοεί με διαφορετικό τρόπο την έννοια της ασθένειας, του πόνου, της περίθαλψης κοκ. Επίσης, το μορφωτικό επίπεδο και η επαγγελματική ιδιότητα ενός ατόμου επηρεάζουν καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την έννοια της «νόσου», της επικινδυνότητας, της πρόληψης κλπ. Για παράδειγμα, παρατηρείται συχνά φοιτητές ιατρικής ή και επαγγελματίες ιατροί να εκδηλώνουν οι ίδιοι συμπτώματα υποχονδρίας. Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζει και το βιοτικό επίπεδο ενός λαού. Νορβηγός ιατρός-συγγραφέας τονίζει χαρακτηριστικά ότι η αύξηση εκδήλωσης της διαταραχής της υποχονδρίας σχετίζεται άμεσα με την ευημερία που απολαμβάνουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Οι Βίκινγκς, για παράδειγμα, δεν είχαν χρόνο να ασχοληθούν με έναν πονοκέφαλο ή με έναν απλό πόνο στο στομάχι! O αγώνας για επιβίωση είχε απόλυτη προτεραιότητα!

Κλινική εικόνα

Κύριο χαρακτηριστικό της υποχονδρίας αποτελεί η έμμονη ιδέα του ασθενή ότι πάσχει από μια πολύ σοβαρή ασθένεια. Η πεποίθησή του αυτή βασίζεται σε προσωπική εκτίμηση αλλά και στις πληροφορίες που έχει συλλέξει ο ίδιος σχετικά με θέματα υγείας. Πράγματι, ο υποχονδριακός ασθενής δεν υποφέρει από τα οργανικά συμπτώματα ή τον πόνο που βιώνει. Η ανησυχία του αφορά κυρίως τη διάγνωση της ασθένειας και όχι την ίαση αυτής. Παράλληλα, ο ίδιος συνειδητοποιεί την υπερβολική ανησυχία που τον διακατέχει και την πιθανότητα να είναι πράγματι υγιής, παρόλα αυτά η έμμονη ιδέα της ασθένειας «εισβάλει» και «κυριαρχεί» στη σκέψη του χωρίς να είναι σε θέση να την ελέγξει!

Τα συμπτώματα της υποχονδρίας αναφέρονται σε διάφορα όργανα ή λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος που μπορεί να «νοσούν» παράλληλα ή εναλλασσόμενα: στομάχι, άνω και κάτω άκρα, αναπνευστική οδός κλπ. Η εμμονή περί μιας σοβαρής ασθένειας μπορεί να αφορά και ένα συγκεκριμένο όργανο του σώματος, για παράδειγμα την καρδιά, και ο ασθενής να θεωρεί ότι πάσχει από μόνιμη βλάβη σε αυτό. Ασήμαντες ενοχλήσεις, όπως μια μικρή πληγή ή ένα κρυολόγημα, εκκινούν υψηλό βαθμό ανησυχίας και ο ατέρμονος δρόμος του άγχους διαιωνίζεται και ανακυκλώνεται. Η εξέλιξη της διαταραχής της υποχονδρίας μπορεί να είναι χρόνια, με περιοδικές εξάρσεις των συμπτωμάτων. Ο πάσχων αναρρώνει περιστασιακά μέχρι την έναρξη ενός νέου φαύλου κύκλου ανησυχίας και έμμονης ενασχόλησης με ασθένειες.

Η προσπάθεια εντοπισμού της διάγνωσης της ασθένειας οδηγεί τον πάσχοντα σε μια πληθώρα ιατρικών επισκέψεων, εξετάσεων κλπ. που υποδεικνύουν όμως πάντα μια αρνητική απάντηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις εντοπίζεται παράλληλα ένα οργανικό πρόβλημα το οποίο όμως δεν δικαιολογεί ή δεν σχετίζεται σε καμία περίπτωση με τα εν λόγω συμπτώματα. Η αρνητική απάντηση του ιατρού δεν καλύπτει τον ασθενή, τον γεμίζει καχυποψία, άγχος, κάτι του κρύβουν και η αρρώστια του διαρκώς χειροτερεύει! Ερωτηματικά τίθενται αν κάποιος άλλος ιατρός, πιο «ειδικός», πιο έμπειρος θα μπορούσε να τον βοηθήσει. Και έτσι συνεχίζεται η μακρόχρονη έρευνα αγοράς ιατρικής περίθαλψης, ακόμη και επισκέψεων στα επείγοντα περιστατικά των νοσοκομείων, με ταυτόχρονη ψυχική και σωματική εξουθένωση του ίδιου, των οικείων του αλλά και του αρμόδιου ιατρικού προσωπικού.

Συμπεριφορά

Ο υποχονδριακός ασθενής εμφανίζεται στον ιατρό ιδιαίτερα αγχωμένος περιγράφοντας το παραμικρό σύμπτωμά του με εξαιρετική λεπτομέρεια. Ο λόγος του και η συμπεριφορά του είναι ιδιαίτερα δραματικοί, χειριστικοί, σαν να επέρχεται «το τέλος του κόσμου»! Η απελπισία του είναι διάχυτη! Ανησυχία, νευρικότητα, αλλαγή στάσεων του σώματος, συμπτώματα άγχους: τρεμάμενη φωνή, έντονη βλεμματική επαφή, εφίδρωση, ταχυπαλμία κλπ. Παρ’ όλα αυτά η συνεργασία με τον ιατρό είναι άμεση καθώς αυτή θα υποδείξει τη διάγνωση της ασθένειας! Είναι μάλιστα πρόθυμος να παρέχει και ο ίδιος πληροφορίες σχετικά με ιατρικά θέματα που έχει μελετήσει! Η αναγγελία του ιατρού ότι «δεν είναι τίποτα» ή ότι «το πρόβλημα είναι ψυχογενές» προκαλεί έντονες αντιδράσεις. Δεν αποδέχεται την ψυχογενή φύση των συμπτωμάτων του και δεν απευθύνεται ποτέ σε ψυχίατρο ή ψυχολόγο για θεραπεία. Η προσδοκία του παραμένει πάντα να εντοπιστεί η πραγματική αιτία του προβλήματος και να λάβει την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή. Εξάλλου ο ίδιος γνωρίζει καλύτερα!

Συνέπειες

Οι συνέπειες στη ζωή του πάσχοντα είναι σημαντικές. Η καθημερινότητα της οικογένειας και των άμεσα οικείων προσώπων είναι ιδιαίτερα επιβαρημένη. Συχνά αναζητούν οι ίδιοι συμβουλές από ειδικούς ψυχικής υγείας προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την κατάσταση. Σε πολλές περιπτώσεις αρχίζουν να εκδηλώνουν και οι ίδιοι παρόμοια συμπτώματα, ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά που μιμούνται τη συμπεριφορά των γονέων τους.

Οι συνέπειες στον επαγγελματικό τομέα δεν είναι σημαντικές αν οι εμμονές περιορίζονται σε ώρες και χώρους μη επαγγελματικής απασχόλησης. Σε αντίθετη περίπτωση ο πάσχων δεν είναι σε θέση να εργαστεί ή αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα διαπροσωπικών σχέσεων και αποδοτικότητας στο χώρο εργασίας του.

Επιπλέον, επιβαρύνεται η σχέση με τον θεράποντα ιατρό ο οποίος χάνει σταδιακά την υπομονή του. Νιώθει ότι δεν έχει άλλα αποθέματα δυνάμεων για να καθησυχάζει και να πείθει τον ασθενή για τη μη ύπαρξη σοβαρής νόσου. Σε αυτό το σημείο μπορεί να σημειωθούν ιατρικά λάθη ή και παράβλεψη του ασθενή: ο ασθενής να πάσχει κάποια στιγμή από μια ασθένεια η οποία δεν εντοπίζεται. Ο ιατρός έχει πια παρασυρθεί από τα συνεχή παράπονά του και δεν τον εξετάζει με την απαραίτητη προσοχή.

Παράλληλα ο πάσχων υποβάλλεται διαρκώς σε εξετάσεις που μπορεί να είναι επιβλαβείς για την υγεία του και μπορεί να καταστεί θύμα εκμετάλλευσης, ακόμη και «πειραματικής» χειρουργικής.

Να αναπτύξει εξάρτηση από ηρεμιστικά φάρμακα, παυσίπονα ή άλλα σκευάσματα που χρησιμοποιεί για να «ανακουφιστεί» από τα συμπτώματά του. Τέλος, το κόστος των επαναλαμβανόμενων ιατρικών εξετάσεων είναι εξαιρετικά υψηλό για τον ίδιο, τα ασφαλιστικά ταμεία κλπ. Στις περισσότερες περιπτώσεις αναλώνονται τα οικονομικά αποθέματα της οικογένειας δημιουργώντας επιπλέον επιβάρυνση.

Διαταραχές Σωματοποίησης

Η υποχονδρία κατατάσσεται στην ευρύτερη διαγνωστική ομάδα των Διαταραχών Σωματοποίησης (Somatoform Disorders). Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται διαταραχές που υπαινίσσονται μια οργανική αιτιότητα ή ασθένεια, η οποία όμως ποτέ δεν εντοπίζεται και δεν υφίσταται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα Διαταραχών Σωματοποίησης αποτελούν η Διαταραχή Σωματοποίησης-Σύνδρομο Briquet, η Μετατρεπτική Διαταραχή (Υστερία), η Διαταραχή Πόνου και η Δυσμορφοφοβία.

Ο εντοπισμός των διαφορών μεταξύ των διαταραχών αυτών και της υποχονδρίας είναι σημαντικός:

Η συμπτωματολογία της Διαταραχής Σωματοποίησης-Συνδρόμου Briquet και της υποχονδρίας συμπίπτει. Στη Διαταραχή Σωματοποίησης όμως η ανησυχία του ασθενή αφορά αποκλειστικά τα πολλαπλά οργανικά συμπτώματα και τις ενοχλήσεις που βιώνει και όχι την πιθανότητα διάγνωσης μια σοβαρής ασθένειας.

Στη Μετατρεπτική Διαταραχή (Υστερία) τα συμπτώματα που εκδηλώνονται, π.χ., παράλυση, κώφωση, τύφλωση, απώλεια αίσθησης του πόνου ή της αφής, δυσκολία κατάποσης, υποδηλώνουν κάποια νευρολογική ασθένεια χωρίς και πάλι να εντοπίζεται μια οργανική αιτία. Παράλληλα ο υστερικός ασθενής εκδηλώνει πλήρη αδιαφορία για τα συμπτώματά του αγνοώντας ακόμη και τις πιο σοβαρές ενδείξεις.

Στη Διαταραχή Πόνου το επίκεντρο των παραπόνων αφορά τον έντονο πόνο που βιώνεται, ο οποίος οφείλεται συνήθως σε αμιγώς ψυχολογικά αίτια ή σε επιδείνωση μια ασθένειας λόγω ψυχολογικών παραγόντων.

Τέλος, στη Δυσμορφοφοβία παρατηρείται έντονη ανησυχία για κάποια ανατομική διαφορά ή δυσμορφία στην εξωτερική εμφάνιση, π.χ., στο πρόσωπο, τα μαλλιά, το δέρμα, τα γεννητικά όργανα, το στήθος, τα άνω και κάτω άκρα, το βάρος, το ύψος κλπ. Και σε αυτήν την περίπτωση όμως οι έμμονες ιδέες του πάσχοντα εστιάζονται αποκλειστικά στην ανατομική διαφορά και όχι στο ενδεχόμενο μιας λανθάνουσας ασθένειας.

Διαφορική Διάγνωση

Η διαφορική διάγνωση αφορά επιπλέον το διαχωρισμό της υποχονδρίας από όλες τις πιθανές οργανικές ή ψυχιατρικές διαταραχές.

Απαιτείται πλήρης ιατρικός έλεγχος προκειμένου για τον αποκλεισμό όλων των πιθανών νοσημάτων. Διενεργούνται εξετάσεις που αποκλείουν νευρολογικές παθήσεις (μυασθένεια, σκλήρυνση κατά πλάκας κλπ.), ενδοκρινολογικές διαταραχές κλπ.

Η ψυχιατρική διάγνωση αναφέρεται στον αποκλεισμό των ακόλουθων διαταραχών:

Διαταραχές της Διάθεσης

Σημαντικός αριθμός ασθενών που πάσχουν από κατάθλιψη εκδηλώνει ψυχοσωματικές ενοχλήσεις και άγχος για θέματα υγείας. Η διάγνωση της κατάθλιψης όμως συνοδεύεται και από άλλα χαρακτηριστικά συμπτώματα, όπως καταθλιπτική διάθεση, έλλειψη ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης, αϋπνία, αίσθημα κούρασης και μειωμένης ενεργητικότητας κλπ. Είναι γεγονός ότι η θεραπεία της κατάθλιψης εξαλείφει άμεσα και όλες τις ενυπάρχουσες ψυχοσωματικές ενοχλήσεις.

Αγχώδεις Διαταραχές

Οι αγχώδεις διαταραχές συνοδεύονται συχνά και από έντονη ενασχόληση με θέματα υγείας. Η ανησυχία του πάσχοντα όμως εστιάζει σε διάφορα θέματα π.χ., διαπροσωπικές σχέσεις, δουλειά, οικογενειακή κατάσταση κλπ., και όχι μόνο στο ενδεχόμενο μιας σοβαρής ασθένειας. Επίσης, οι έμμονες ιδέες που χαρακτηρίζουν την ψυχαναγκαστική νεύρωση ομοιάζουν με αυτές της υποχονδρίας: επαναλαμβανόμενες και επίμονες ιδέες που «εισβάλλουν» στη σκέψη του πάσχοντα δίχως ο ίδιος να μπορεί να τις ελέγξει. Και σε αυτήν την περίπτωση όμως το περιεχόμενο αυτών (π.χ. αν η πόρτα είναι κλειδωμένη) ή των ψυχαναγκαστικών τελετουργικών πράξεων (π.χ. τσεκάρισμα αν η πόρτα είναι κλειδωμένη) ποικίλλει.

Ψυχωσική Συνδρομή

Στην ψυχωσική συνδρομή (σχιζοφρένεια, παραληρηματική διαταραχή) η έμμονη ιδέα των σωματικών ενοχλήσεων είναι αποτέλεσμα παραληρήματος και ο ίδιος ο ασθενής δεν συνειδητοποιεί την έλλειψη επαφής με την πραγματικότητα (πιστεύει ότι έχει γεμίσει παράσιτα, μικρόβια κοκ.). Αντιθέτως, ο υποχονδριακός ασθενής συνειδητοποιεί την υπερβολή της ανησυχίας του και είναι σε θέση να αναλογιστεί εναλλακτικές εκδοχές διάγνωσης, π.χ., ότι η αρρώστια που φοβάται δεν υφίσταται.

Πλασματικές ή ψευδείς ενοχλήσεις

Τα συμπτώματα της υποχονδρίας δεν είναι εσκεμμένα ή συνειδητά εκ μέρους του ασθενή. Για αυτό και απαιτείται σαφής διάκριση των διαταραχών που υπαινίσσονται πλασματικές ή ψευδείς ενοχλήσεις. Πιο συγκεκριμένα, ο πάσχων μπορεί να προσποιείται σωματικές ενοχλήσεις προκειμένου να θεωρηθεί ιατρικός ασθενής (Fictitious Disorder) ή να ψεύδεται ότι νοσεί προκειμένου να επιτύχει έναν επιδιωκόμενο σκοπό (Malingering Disorder).

Τέλος, κρίνεται απαραίτητη μια ευρύτερη αλλά και ρεαλιστική θεώρηση της διαταραχής της υποχονδρίας. Είναι γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι, υπό συγκεκριμένες περιστάσεις της ζωής (ασθένεια συγγενικών προσώπων, θάνατος), εκδηλώνουν ανησυχία για θέματα υγείας ή ακόμη και εμμονή για κάποια πιθανή οργανική πάθηση. Η ανησυχία αυτή όμως κάποια στιγμή παρέρχεται δίχως περαιτέρω επιπλοκές. Βιβλιογραφικά τίθεται το ερώτημα της θεώρησης της υποχονδρίας ως ένα σύμπτωμα και όχι ως μια αυτόνομη κλινική οντότητα: όλοι οι άνθρωποι, υπό δεδομένες συνθήκες, μπορούν να «γίνουν» υποχονδριακοί, σε ήπιο ή σοβαρό βαθμό, για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα!

Αίτια

Η υποχονδρία αποτελεί μια πολύπλοκη ψυχική διαταραχή. Τα αίτια αυτής εντοπίζονται σε διάφορες παραμέτρους ή και σε συνδυασμό αυτών.

Γνωστική επεξεργασία και αντίληψη

Ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η διαταραχή της υποχονδρίας χαρακτηρίζεται από σημαντικά «σφάλματα» στη γνωστική επεξεργασία και αντίληψη των ερεθισμάτων. Οι υποχονδριακοί ασθενείς «μεγαλοποιούν» τα αισθητηριακά ερεθίσματα και των πιο φυσιολογικών αντανακλαστικών του ανθρώπινου σώματος. Οι περισσότερες ενοχλήσεις που εκφράζουν σημειώνονται και σε υγιή άτομα, δεν γίνονται όμως αντιληπτές με παρόμοιο τρόπο. Πράγματι, ειδικά πειράματα υποδεικνύουν ότι το άγχος και η επίμονη παρατήρηση «παραμορφώνουν» στην αντίληψη του πάσχοντα ακόμη και τις πιο φυσιολογικές αισθητηριακές αντιδράσεις.

Παράλληλα, η γνωστική επεξεργασία των ερεθισμάτων αυτών επιτελείται με λανθασμένο τρόπο. Η σκέψη είναι αρνητική, καταστροφολογική, οδηγείται σε συμπεράσματα άνευ στοιχείων και αποδείξεων. Η παραμικρή ενόχληση κατονομάζεται άμεσα και αβάσιμα καρκίνος, έλκος, έμφραγμα κλπ., αντί απλής δυσπεψίας, κούρασης…

Γνωστικά «σφάλματα»:

• έμμονες ιδέες
• έντονη ενασχόληση με σωματικές ενοχλήσεις
• αρνητικές σκέψεις ή εικόνες σχετικά με θέματα υγείας
• δυσλειτουργικές υποθέσεις, απόψεις, πεποιθήσεις
• επιλεκτική προσοχή και μνήμη σχετικά με διάφορες ασθένειες.

Τέλος, οι υποχονδριακοί ασθενείς εκδηλώνουν δυσκολία στην έκφραση και τον χειρισμό των συναισθημάτων τους: σκέφτονται με έναν πολύ συγκεκριμένο έως απόλυτο τρόπο, πρακτικά, με όρους οργανικής και όχι ψυχικής υγείας. Οι έννοιες της συναισθηματικής έκφρασης, της υποκειμενικότητας, του αφηρημένου τούς είναι σχεδόν άγνωστες. Ερευνητικές μελέτες τονίζουν ότι οι υποχονδριακοί ασθενείς πάσχουν από αλεξιθυμία: τη δυσκολία να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με λέξεις και λόγια, καταλήγοντας στην έκφραση αυτών μέσω σωματικών ενοχλήσεων.

Επένδυση στο σωματικό «εγώ»

Ο υποχονδριακός ασθενής περιγράφεται ως μια εγωκεντρική δομή προσωπικότητας, με τάσεις απομόνωσης αλλά και μονομανίας σχετικά με την απόλυτη προσοχή που δίνει στο σώμα του. Η λιβιδινική επένδυση έχει αποσυρθεί από τα «αντικείμενα» του εξωτερικού κόσμου και έχει εστιασθεί στον ίδιο τον εαυτό, το σώμα. Το βρέφος, κατά την πορεία της ανάπτυξής του χρειάζεται να λάβει την απαραίτητη προσοχή και φροντίδα από το περιβάλλον προκειμένου να εξελιχθεί από το στάδιο του απόλυτου ναρκισσισμού και να επενδύσει συναισθηματικά σε «αντικείμενα» έξω από το ίδιο, στους άλλους ανθρώπους, στις ανθρώπινες σχέσεις. Οταν η διαδικασία αυτή δεν επιτελεσθεί, η λιβιδινική επένδυση καθηλώνεται και η ενασχόληση με τον «εαυτό» είναι αποκλειστική. Ισως εδώ αρμόζει η γνωστή λαϊκή ρήση «ο άνθρωπος πρέπει να αγαπήσει τους άλλους για να μην αρρωστήσει»!

Παράλληλα τονίζεται ότι τα υποχονδριακά συμπτώματα μπορεί να αποτελούν αποτέλεσμα ενδοψυχικής σύγκρουσης την οποία ο πάσχων αδυνατεί να επιλύσει σε οποιοδήποτε επίπεδο. Οι σωματικές ενοχλήσεις εκφράζουν τη σύγκρουση συμβολικά προσφέροντας παράλληλα έναν έμμεσο τρόπο προστασίας του ατόμου από τη συνειδητοποίησή της. Ο πάσχων «υποφέρει», αλλά αποφεύγει μια «χειρότερη» εκδοχή: το έντονο άγχος και την ενδεχόμενη ψυχική διάλυση.

Τέλος, σημαντικός αριθμός ερευνών συσχετίζει τα συναισθήματα του θυμού και της επιθετικότητας με την εκδήλωση ψυχοσωματικών ενοχλήσεων. Συχνή είναι η εκδήλωση γαστρεντερικών συμπτωμάτων, πονοκεφάλων κλπ.

Ο ρόλος του «ασθενή»

Ο υποχονδριακός ασθενής μπορεί επίσης να επιθυμεί να «αποκτήσει» το ρόλο του ασθενή προκειμένου να κερδίσει την προσοχή και τη φροντίδα των άλλων. Τα δευτερογενή οφέλη είναι σημαντικά: αποφυγή υποχρεώσεων, δυσάρεστων συγκυριών, προκλήσεων ή διλημμάτων για τα οποία απαιτείται μια άμεση απόφαση.

Σε πολλές περιπτώσεις η συμπεριφορά αυτή μαθαίνεται κατά την παιδική ηλικία όταν οι γονείς δίνουν υπέρμετρη προσοχή σε θέματα υγείας ή σε ασθένειες του παιδιού. Παράλληλα, οι ίδιοι ή άλλοι συγγενείς μπορεί να εκδηλώνουν αντίστοιχη συμπτωματολογία. Οι υποχονδριακοί ασθενείς αφομοιώνουν καλά το ρόλο αυτό: επιβάλλονται και μονοπωλούν συζητήσεις που αφορούν θέματα υγείας, θεωρούν ότι χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και αντιμετώπισης καθώς οι ίδιοι βρίσκονται σε μια εξαιρετικά «ευάλωτη» θέση κλπ. Η συμπεριφορά αυτή δεν ενέχει προσποίηση αλλά ασυνείδητη επιδίωξη να αποκομίσουν την υποστήριξη που δικαιωματικά τους «ανήκει»!

Τραυματικές εμπειρίες

Σε ορισμένες περιπτώσεις τα συμπτώματα της υποχονδρίας εκδηλώνονται μετά από ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας που αντιμετωπίζει ένα πρόσωπο του άμεσα οικείου περιβάλλοντος. Η πορεία της ασθένειας ή του θανάτου ενός συγγενή διακινεί έντονο άγχος. Οι ισορροπίες διαταράσσονται, η αίσθηση της ασφάλειας, της υγείας, του «αιώνιου» και του «βέβαιου» της ζωής κλονίζεται. Το άτομο αρχίζει σταδιακά να εκδηλώνει σωματικές ενοχλήσεις και έντονη ανησυχία για την κατάσταση της υγείας του. Ανησυχεί για το μέλλον και τον επερχόμενο θάνατό του.

Τέλος, ορισμένα περιστατικά εκδήλωσης υποχονδριακών συμπτωμάτων κατά την παιδική ηλικία σχετίζονται άμεσα με εμπειρίες σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης. Σε αυτή την περίπτωση τα σωματικά συμπτώματα παρέχουν διέξοδο έκφρασης στον έντονο πόνο που βιώνεται σε ψυχικό επίπεδο.

Βιολογικοί παράγοντες

Η κλινική εικόνα της υποχονδρίας εμφανίζει ομοιότητες με άλλων ψυχικών παθήσεων. Συχνά αναφέρεται ότι η υποχονδρία θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνεται στο Σύμπλεγμα Ιδεοψυχαναγκαστικών Διαταραχών (Obsessive Compulsive Spectrum, OCD) όπου κατατάσσονται διαταραχές με κοινά κλινικά χαρακτηριστικά: ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, ανορεκτική νεύρωση, διαταραχές ελέγχου της παρόρμησης κά. Τίθεται το ερώτημα ενός κοινού νοσολογικού βιολογικού παράγοντα (γενετικού, νευροχημικού κλπ.) που καθορίζει τις εν λόγω ομοιότητες. Η εκδοχή αυτή ερμηνεύει με σαφήνεια την παρατήρηση της κοινής συμπτωματολογίας αλλά και της κοινής θεραπευτικής αντιμετώπισης που συχνά εφαρμόζεται (π.χ. η χορήγηση φαρμάκων SSRIs επιφέρει σε όλες θετικά αποτελέσματα).

Τέλος, βιολογικοί παράγοντες καθορίζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς του ανθρώπου που μπορεί να επηρεάσουν την εκδήλωση συμπτωμάτων υποχονδρίας:

• Χαμηλό επίπεδο αισθητηριακής αντίληψης του πόνου.
• Δυσκολία προσαρμογής σε επαναλαμβανόμενα ερεθίσματα.
• Τάση απόσπασης της προσοχής.
• Μη αποτελεσματική λεκτική επικοινωνία.
• Δυσλειτουργικά μοντέλα επεξεργασίας γνωστικών πληροφοριών.

Υποχονδρία σε παιδιά και εφήβους

Η διαταραχή της υποχονδρίας εκδηλώνεται σπάνια κατά την παιδική ηλικία και σε σχετικά υψηλότερα ποσοστά κατά την εφηβεία. Τόσο τα παιδιά όσο και οι έφηβοι όμως εκδηλώνουν συχνά ψυχοσωματικές ενοχλήσεις που παρέρχονται με την πάροδο του χρόνου. Οι πονοκέφαλοι και οι γαστρεντερικές ενοχλήσεις αποτελούν τα πιο συχνά εμφανιζόμενα συμπτώματα σε ποσοστό 50%.

Η υψηλή συχνότητα εμφάνισης ψυχοσωματικών ενοχλήσεων κατά την παιδική ηλικία σχετίζεται άμεσα με αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης ψυχιατρικής νόσου κατά τα έτη ενηλικίωσης, συχνή χρήση υπηρεσιών υγείας αλλά και με καταστάσεις οικογενειακής δυσλειτουργίας ή διαζυγίου. Αναφέρεται ότι το ψυχοσωματικό σύμπτωμα ενός παιδιού ή εφήβου μπορεί να υποδηλώνει τα ακόλουθα δυσλειτουργικά μοντέλα αλληλεπίδρασης σε μια οικογένεια:

• Υπερπροστασία.
• Απουσία ορίων στις διαπροσωπικές σχέσεις.
• Δυσπροσαρμοστικότητα και ακαμψία στην επικοινωνία.
• Αδυναμία διαχείρισης και επίλυσης των συγκρούσεων.

Η εκδήλωση σχετικής συμπτωματολογίας απαιτεί προσεκτική και επακριβή κλινική εκτίμηση. Οι έντονες αλλαγές, σε ψυχικό και σωματικό επίπεδο, που επιτελούνται κατά την παιδική και κυρίως την εφηβική ηλικία διακινούν έντονο άγχος. Ένα ψυχοσωματικό πρόβλημα μπορεί να αποτελεί ένα «μήνυμα», μια έκκληση προς το περιβάλλον για βοήθεια: περισσότερη προσοχή, επιβεβαίωση, ανάγκη αποστασιοποίησης για μια πιο αποτελεσματική επεξεργασία των αλλαγών που επιτελούνται.
Γονείς και ιατροί θα πρέπει να μπορούν να «ακούν», σε λεκτικό ή μη επίπεδο, τα «μηνύματα» των εφήβων, τις ανησυχίες τους, και να αντεπεξέρχονται αποτελεσματικά σε αυτά.

Υποχονδρία: Η νόσος του διαδικτύου!

Η πληθώρα πληροφοριών που προσφέρεται στο internet έχει μάλλον δυσκολέψει τα πράγματα για τους υποχονδριακούς ασθενείς. Όπως τονίζει ο R. Morgan Griffin, « …είναι πολύ πιο εύκολο σήμερα να γίνει κανείς υποχονδριακός»! Ο πάσχων ανατρέχει διαρκώς στις υπηρεσίες του κυβερνοχώρου προς αναζήτηση πληροφόρησης για θέματα υγείας, η οποία τον βοηθά αλλά, συχνά, τον ανησυχεί ακόμη περισσότερο! Αναρωτιέται μήπως πάσχει από τη συγκεκριμένη πάθηση που διάβασε στο διαδίκτυο, νιώθει καχυποψία και θέτει ερωτηματικά για τον ιατρό που δεν του πρότεινε ακόμη την εξέταση για την οποία μόλις ενημερώθηκε από το διαδίκτυο!

Είναι γεγονός ότι οι υπηρεσίες που παρέχονται στο διαδίκτυο «συμμαχούν» με τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά του υποχονδριακού ασθενή που θα έπρεπε να «καταπολεμούνται»: την τάση διαρκούς ενασχόλησης με θέματα υγείας, αυτο-εξέτασης και αυτο-διάγνωσης, απομόνωσης σε έμμονες ιδέες, καχυποψίας με το ιατρικό προσωπικό και, κυρίως, την αίσθηση παντοδυναμίας ότι ο ίδιος κατέχει καλύτερη πληροφόρηση ακόμη και από τον θεράποντα ιατρό! Η τεχνολογία δεν επιφέρει πάντα θετικές εξελίξεις!

Παράλληλα οι πληροφορίες που παρέχονται στον κυβερνοχώρο, ιδιαίτερα όσες αφορούν θέματα και υπηρεσίες υγείας, δεν είναι πάντοτε ελεγμένες, έγκυρες ή επιστημονικές. Ο χρήστης καθίσταται εύκολα θύμα εκμετάλλευσης ή παραπληροφόρησης καθώς ουδείς ελέγχει τη διαδικασία προβολής αυτών των πληροφοριών. Η έρευνα αγοράς ιατρικής περίθαλψης μέσω internet πρέπει να είναι περιορισμένη και να ελέγχεται αυστηρά προκειμένου για την προστασία του χρήστη από όλες τις πιθανές συνέπειες.

Αντιμετώπιση

Το πρώτο σημαντικό βήμα αντιμετώπισης της υποχονδρίας αφορά τη συνειδητοποίηση ότι πρόκειται για μια σοβαρή και επώδυνη ψυχική πάθηση. Ο πάσχων βιώνει έντονο άγχος με σημαντικές συνέπειες σε όλες τις δραστηριότητές του. Η αντιμετώπιση «δεν είναι τίποτα, στο μυαλό του είναι», δεν επιφέρει θετικά αποτελέσματα.

Προέχει η δημιουργία μιας σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ θεράποντος ιατρού και ασθενή. Ο ιατρός πρέπει να είναι διατεθειμένος να «ακούσει» περισσότερο παρά να «κάνει» κάτι για το πρόβλημα. Εξάλλου αυτή είναι και η βασική επιδίωξη του ασθενή: η έκφραση του έντονου άγχους που τον διακατέχει!

Επιβάλλεται λεπτομερής ιατρική εξέταση και ψυχολογική αξιολόγηση, ιδιαίτερα στην περίπτωση που ο ασθενής αρνείται να συμβουλευθεί έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Οι πολλαπλές εξετάσεις και τεστ θα πρέπει να αποφεύγονται, ιδιαίτερα όταν επιβαρύνουν την υγεία του πάσχοντα. Η δημιουργία σχέσεως συμμαχίας με τον ασθενή λειτουργεί θετικά και διασπά το φαύλο κύκλο των επαναλαμβανόμενων εξετάσεων, των πολλαπλών επισκέψεων και των αρνητικών αλληλεπιδράσεων με το ιατρικό προσωπικό.

Είναι γεγονός ότι οι ιατροί έχουν να επιτελέσουν ένα δύσκολο έργο με τους υποχονδριακούς ασθενείς. Η υπομονή τους συχνά εξαντλείται, νιώθουν «άοπλοι» στην αντιμετώπιση των επαναλαμβανόμενων ερωτήσεων, επιβεβαιώσεων κλπ. Είναι βέβαιο όμως ότι ο ασθενής επιζητά κάτι πιο απλό, «να τον πάρουν στα σοβαρά» και να «διαισθανθούν» το άγχος που υποκρύπτεται στα συμπτώματά του! Εκεί θα πρέπει άλλωστε να εστιάσει και η επιτυχής αντιμετώπιση της υποχονδρίας: στη φροντίδα του ασθενή και όχι στη θεραπεία των συμπτωμάτων!

Η αντιμετώπιση του υποχονδριακού ασθενή απαιτεί ολιστική θεραπευτική θεώρηση στην οποία λαμβάνονται υπόψη όλες οι σχετικές κοινωνικές, ψυχολογικές και βιολογικές παράμετροι. Συχνά προτείνεται ο συνδυασμός φαρμακολογικής και υποστηρικτικής ψυχολογικής θεραπείας για καλύτερα και ταχύτερα αποτελέσματα. Παράλληλα, τονίζεται ότι η ποιότητα της σχέσης ιατρού-ασθενή είναι εξαιρετικά σημαντική καθώς αποτελεί τη βάση στην οποία «κτίζεται» κάθε εναλλακτική πρόταση για εξέταση, ψυχοθεραπεία, συνεργασία με το ιατρικό προσωπικό κ.λ.π.